Saatimizin sesini kısmak için saniyenin üstüne tıklayın.
egedersler
Tezad
Ortak yanları bulunan iki zıt kavramı, biri gerçek, diğeri mecâzî manada olmak üzere aynı konu etrafında toplamak sanatıdır. Tezâd heyecana bağlı bir sanattır. Heyecan sanatkârın zihninde mecâzî bir çağrışım yapar. Bu çağrışım zıt bir şekilde başka bir çağrışıma yol açar. Zihin bu zıtlığı olayın iki tarafına yayar. Bu karşıtlık ifâdeye bir anlam genişliği kazandırır.
Demek ki tezâd heyecan sonucu ortaya çıkar ve kelimelerin birinin gerçek, diğerinin mecâzî manasına bağlıdır. Bu şekilde kullanılmayan zıt kavramlar tezâd sanatını meydana getirmezler. Meselâ beyaz / siyah, gece / gündüz, uzun / kısa, sabah/ akşam vs. gibi kavramların birisi mecâzî manada olmadıktan sonra, bir arada kullanılmaları tezâd sanatını meydana getirmez.
Ne efsunkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten
(Nâmık Kemâl)
Beytin ikinci mısrasında tezâd sanatı vardır. Zıtlık meydana getiren kavramlar "esir olmak" ve "esâretten kurtulmak'tır. Bu iki kavram "biz" mefhumunda birleşiyorlar.
İkinci mısrayı nesre çevirelim:
"(Ey hürriyyet, gerçi esaretten kurtulduk ama, bu sefer de senin aşkının esiri olduk."
Hürriyetin gelişiyle esaretten kurtulunur. Bu, gerçek anlamda kullanılmıştır. Fakat hürriyetin aşkına esir olmak "ona kuvvetle bağlanmak, hürriyete âşık olmak" demektir. Bu da mecâzî anlamdır. Yani hürriyet halkı zincire vurmuş değildir. İşte gerçek tezâd bu şekilde olur. Biri gerçek, biri mecâzî anlamda kullanılmış iki zıt kavram ve bu kavramların birleştiği bir ortak nokta...
Ne siyah eylemiş bu nâsiyeyi
Saçımı bembeyaz eden bahtım
(Abdülhak Hâmid)
(Saçımı bembeyaz eden bahtım, bu alnı ne siyâh eylemiş) Beytindeki iki zıt kavram "siyah alın" ve "bembeyaz saç"tır. Bunların birleştiği ortak nokta ise "baht" kavramıdır. Alnın siyahlığı mecâzîdir. Çünkü şairin alnı gerçekten siyah renkte değildir. Bir türlü başının dertten kurtulmadığını anlatmak istemektedir. Saçın beyazlığı ise gerçektir. İşte böylece tezâd sanatı meydana gelmektedir.
Tezâd sanatı incelendiğinde şu üç esasa dayandığı görülür:
1. Sanatkâr bu sanatta aynı kavrama iki zıt yönden bakar.
2. Bu bakış yönlerinden biri mecâzî, öteki ise gerçek anlamdadır.
3. Bu iki yön bir kavrama bağlanmıştır.
Şimdi Nâmık Kemâl'in çok bilinen bir beytinde bu aşamaları görelim:
Ne efsunkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet
Esir-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten
1. Beyitte ele alınan kavram esirliktir.
2. Şair bu kavrama "esir olmak" ve "esirlikten kurtulmak" şeklinde iki zıt yönden yaklaşmıştır.
"Hürriyetin aşkına esir olmak" mecazî, "esirlikten kurtulmak" ise gerçek anlamda kullanılmıştır.
3. Bu iki zıt yön "biz" kavramında birleştirilmiştir.
(Ey hürriyetin güzel yüzü! Sen ne kadar büyüleyici imişsin; Senin gelişinle esirlikten kurtulduk ama, bu sefer de senin aşkına esir olduk.)
Memlekete hürriyetin gelişi şairde heyecan uyandırıyor. Herkes hürriyetin gelişinden çok memnun ve çok heyecanlıdır. İşte bu heyecan hâli esirlik kavramının mecazî yönünü çağrıştırıyor. Mademki herkes hürriyete bu kadar derinden bağlıdır. Ondan ayrılmak istememektedir. Öyleyse hürriyete âşık olmuşlardır. Yani mecazî bir "esirlik" meydâna gelmiştir. Hadisenin bu noktasında sanatkârın zihnine olayın gerçek yönü de yansıyor. Hürriyetin gelişiyle, insanların hakikaten esirlikten kurtulduklarını düşünüyor. İşte "esirlik" hadisesinin bu iki yönü böylece ortaya konuluyor. Sonra da bu iki yön "biz" şahsına bağlanıyor.
Okuyucu hürriyet kavramının ne kadar değerli ve insanları saran bir duygu olduğunu tezâd sanatıyla daha kuvvetli hissediyor. Bu hissediş onun zihninde bir uyanış meydana getiriyor: "Demek ki hürriyet, esirlikten bıkmış olan insanların kendisine esir olacak kadar bağlanmalarını sağlayabilen çok kıymetli insanî bir duygudur." Bu düşünce okuyucunun zihnini dolduruyor. Bulutlardaki zıt akımların çarpışmasından meydana gelen bir şimşek hızı ve aydınlığıyla düşünceyi okuyucunun zihnine yerleştiriyor. Hadisenin tezâd yoluyla böyle kuvvetli bir şekilde ortaya konuluşu okuyucunun söyleyişe hayran olmasını sağlıyor.